Planetarium: ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ

Κωνσταντίνος Ζάχος

Ἂν θελήσει κάποιος να συμμετάσχει στη σύγχρονη συζήτηση περί ψυχῆς, ἢ περί τῆς σχέσης νοῦ και σώματος θα πρέπει να λάβει ὑπόψη του τη βασική προϋπόθεση τῆς σύγχρονης ἒρευνας: οἱ θεωρίες εἶναι εὐπρόσδεκτες στο βαθμό που περικλείουν καί τίς δυνατότητες ἐμπειρικῆς τους πιστοποίησης. Οἱ θεωρούμενες ἀπό κάποιους ὡς ἀναντίρρητες ἐκδηλώσεις τῆς ψυχῆς, ἂν δεν ἐκπληρώνουν το παραπάνω ζητούμενο, μποροῦν να παρουσιαστοῦν, ἂν και με ἐπιφυλακτικότητα, σε ἐκεῖνα τα σημεῖα τῆς σύγχρονης ἑρμηνευτικῆς τοῦ ἀνθρώπου ὃπου παρουσιάζονται ἀποδεκτά ἀπ’ ὃλους χάσματα ἢ ἀντιφάσεις. Βέβαια για τις ἐνέργειες τῆς ψυχῆς δεν μποροῦμε να μιλᾶμε μόνο μέ αὐτό τόν τρόπο. Ἐνδέχεται, για παράδειγμα, να μιλήσουμε πολύ διαφορετικά στά πλαίσια μιᾶς παράδοσης ἢ μιᾶς κοινότητας ὃπου ὃλοι ξεκινᾶνε ἀπό μιά κοινή βάση, γιά τήν ἐγγυρότητα τῆς ὁποίας ἒχουν πεισθεῖ μέσα ἀπό ἂλλου εἲδους ἐμπειρίες.
Οἱ σύγχρονες ἒρευνες για τη σκέψη, τη συνείδηση, τη διαίσθηση, την προσοχή, την ἐλευθερία και τά συναισθήματα προϋποθέτουν την ὑπολογιστική μεθοδολογία. Οι μηχανιστικές προσεγγίσεις τοῦ ἐπιστητοῦ μαρτυρούν γενικότερα γιά μιά στάση ἀπέναντι στον κόσμο, που ἒχει προγραμματικά ἐπιλεγεῖ και ἑδραιωθεῖ μετά ἀπό πολλούς ἐλιγμούς, τροποποιήσεις, ἐνστάσεις καί διασαφήσεις. Στό «γεωμετρικό» πνεῦμα πού ἐπικράτησε στό χῶρο τῆς ἐπιστήμης οἱ ἀλληλουχίες τῶν συμβάντων ἀναπτύσσονται αἰτιοκρατικά μέσα στό χρόνο. Οἱ ἀλληλεπιδράσεις εἶναι τοπικοῦ χαρακτήρα κι αὐτό με την ἒννοια ὃτι ἡ κάθε διαμόρφωση παράγεται εξολοκλήρου από την προηγούμενη, με τη δράση σαφῶν δυνάμεων και νόμων, αὐτῶν που ἢδη ἒχει ἀναγνωρίσει στις ἒρευνες της ἡ φυσική ἐπιστήμη. Ἀποκλείεται κάθε δυνατότητα ἐπιρροῆς ἑνός συμβάντος που πρόκειται να συμβεῖ ἢ μιᾶς ὁλότητας που δεν ἒχει ἀκόμη ἀπαρτισθεῖ. Εἶναι φανερό ὃτι με αὐτό τόν τρόπο δίνεται ὀντολογική προτεραιότητα στο στοιχειῶδες ἒναντι του σύνθετου ἢ τῆς ὁλότητας. Σε ἓνα τέτοιο πλαίσιο εἶναι σαφές γιατί η ἒρευνα στοχεύει στην εύρεση των στοιχειωδών σωματιδίων ή οντοτήτων στη φυσική, των ατομικών προτάσεων στη γλωσσολογία, των λειτουργικών και ανατομικών μονάδων στη βιολογία, των στοιχειωδών νοητικών αναπαραστάσεων και υπομηχανισμών ή υποσυστημάτων στις νοητικές λειτουργίες του εγκεφάλου, των στοιχειωδών χαρακτηριστικών των μορφών στην οπτική αντίληψη κλπ. Σε μια πιο ἐπεξεργασμένη μορφή αὐτή ἡ θέση σημαίνει ὃτι ὃλα ὃσα γνωρίζουμε, ἀλλά και οἱ ἱκανότητες και οἱ διαθέσεις μποροῦν να ἀπεικονισθοῦν καταρχάς, και να ἑρμηνευθοῦν οἱ μεταξύ τους διεργασίες ἀπό ἓνα σύστημα συμβόλων, κανόνων και μαθηματικῶν σχέσεων που περιγράφονται ἀπό μαθηματικές συναρτήσεις[1].

Για το ἐνδεχόμενο τῆς ὓπαρξης νοητικῶν ἐνεργειῶν μποροῦμε να συζητήσουμε στα ἐξῆς θέματα.

1. Το δίλημμα ἐλευθερία ἢ αἰτιοκρατία.

Ὃπως ἒγινε σαφές μέσα ἀπό διάφορες διαδρομές, ὃταν προσπαθοῦμε να ἀνάγουμε τις δραστηριότητες και τις ἐμπειρίες τοῦ ἀνθρώπου σε καθαρά ὑλικές αἰτιοκρατικές ἂλληλουχίες, ἀκολουθεῖ ὡς συνέπεια τό ὃτι κάθε μελλοντική δράση εἶναι δέσμια τοῦ παρελθόντος. Αὐτό σημαίνει ὃτι εἶναι προβλέψιμη ἀπό τα δεδομένα τοῦ παρελθόντος, ἐνῶ ἒννοιες ὃπως ἐλευθερία, δημιουργικότητα, ὑπευθυνότητα και ἐνοχή τίθενται ὑπό ἐρώτηση. Πρόκειται ὃμως για ἒννοιες οἱ ὁποῖες ἀποδίδουν πραγματικότητες θεμελιώδεις ὂχι μόνο στην καθημερινή ἐμπειρία και τή «λαϊκή» ψυχολογία ἀλλά και στίς σύγχρονες θεωρίες τῆς δικαιοσύνης, στην τέχνη, στη θρησκεία και στην ἐμπειρία τῆς ψυχανάλυσης. Σε ὃλους αὐτούς τους χώρους θεωρεῖται αὐτονόητο ὃτι κανείς δέν κρίνεται γιά κάτι πού ἐκ τῶν πραγμάτων δέν μποροῦσε νά κάνει ἢ να ἀποφύγει. Βέβαια ἡ ἒκταση τοῦ πεδίου ἐλεύθερης δράσης κάποιου δεν εἶναι ποτέ σαφής, ὑπάρχει ὃμως. Κάθε κρίση τοῦ ἂλλου και κάθε θεραπευτικός ἢ παιδευτικός διάλογος προϋποθέτει ὃτι ὁ ἂλλος μπορεῖ να ἐπιλέξει. Για να ὑπάρχει ἐλευθερία και ἑπομένως ὑπευθυνότητα, ἒστω και με την μορφή τῆς συγκατάθεσης στα προτεινόμενα ἀπό μη συνειδητές διεργασίες, θα πρέπει μέσα στις ἀλληλεπιδράσεις νοητοῦ- νευρολογικοῦ να ὑπεισέρχεται κάποια ἀρχή νοητικῆς φύσης ἡ δράση τῆς ὁποίας δέν μπορεῖ νά ἀναχθεῖ στο νευρολογικό. Ἡ ἑρμηνεία τῆς ἒννοιας τῆς ἐλευθερίας μέσα ἀπό την ἐξελικτική θεώρηση παρουσιάζεται ἐν προκειμένω ἐξαιρετικά ἀδύναμη. Ἂν μποροῦσαν να ἒχουν κάποια ἰσχύ οἱ προασαρμοστικές τάσεις πού προτείνει ἡ θεωρία τῆς ἐξέλιξης ὁ ἠθικός νόμος δέν θά λειτουργοῦσε ὡς ἐσωτερική προσταγή πού προϋποθέτει τήν ἐλεύθερη συναίνεση, ἀλλά θά ἀποτελοῦσε ἕνα μή συζητήσιμο δεδομένο. Ἡ ἡθική τοῦ ἀνθρώπου θά ἦταν καθαρά περιγραφική καί ὄχι κανονιστική. Ἄν ὅμως κάτι ἔχει ἐπιλεγεῖ ὡς ἀποτελεσματικό χαρακτηριστικό καί παρέμεινε στή δοκιμασία τοῦ χρόνου ἀκριβῶς ὡς προσαρμοστικό πλεονέκτημα, γιατί νά ἐπιβιώνει καί ἡ δυνατότητα ἀμφισβήτησής του ἥ καλύτερα ὅλη ἡ διαβάθμιση ἀποδοχῆς ἤ ἄρνησής του; Γιατί ἄραγε στό ἴδιο ἄτομο νά παραμένουν ἀνοικτές ἀντίθετες δυνατότητες; ἐπιχειροῦνται βέβαια ἀπαντήσεις ἀλλά τα ἐρωτήματα, πρός τό παρόν τουλάχιστον, παραμένουν πιό ἰσχυρά.

Στα γνωστά πειράματα τοῦ Libet, στα ὁποῖα ζητήθηκε ἀπό κάποια ἂτομα να κινήσουν κάποια στιγμή, ὃποτε θελήσουν, το δάχτυλο τους, διαπιστώθηκε δρστηριότητα στον ἐγκέφαλο ἀρκετά νωρίτερα ἀπό τη συνειδητοποίηση τῆς ἀπόφασης για δράση. Πρόκειται γιά τήν ἐμφάνιση τοῦ λεγομένου δυναμικοῦ ἑτοιμότητας πού μπορεῖ νά καταγραφεῖ μέ ἠλεκτρόδια στό κρανίο καί ἀφορᾶ πιθανῶς τήν ἑτοιμότητα τοῦ προκινητηρίου φλοιϊκοῦ πεδίου2. Δηλαδή, κάτι «ἀποφασίστηκε», πρίν τα ἂτομα συνειδητά το «ἀποφασίσουν». Ἂν δεχθοῦμε ὅτι προηγεῖται τῆς συνειδητῆς θέλησης μία «ἀπόφαση» ὑλικῆς αἰτιολόγησης που ἐνεργοποίησε τούς κατάλληλους νευρῶνες τότε θα πρέπει να ἐξηγήσουμε τό ποιός μηχανισμός ἀξιολόγησε και ἀποφάσισε για δράση τη συγκεκριμένη στιγμή με το συγκεκριμένο στόχο και σε πλήρη ἀντιστοίχηση μέ τήν ψυχολογική καί περιβαλλοντική συνάφεια. Με αὐτο ὃμως τον τρόπο δέν ἑρμηνεύουμε τό γεγονός ἀλλά ἁπλῶς μετατοπίζουμε τό ἐρώτημα γιά τό «ποιός» πῆρε αὐτή τήν ἀπόφαση. Κι αὐτό γιατί εἶναι δεδομένο ὃτι τά μέρη τοῦ ἐγκεφάλου, δέν γνωρίζουν, δέν ἒχουν πεποιθήσεις, σκέψεις ἢ ὑποθέσεις. Εἶναι γνωστό ὃτι ὃσο ψηλά κι ἂν βρίσκεται ἓνας νευρώνας στην ἱεραρχία, δεν περικλείει περισσότερη πληροφορία καθεαυτός και ἐκφορτίζεται το ἰδιο ἁπλά ὃπως και οἱ ἂλλοι. Ἡ «ἀξία» του ἐξαρτᾶται ἀπό τη θέση που στην ὁποία βρίσκεται στον ἐγκέφαλο, δηλαδή ἀπό τον τρόπο με τον ὁποῖο συνδέεται με τους ἂλλους νευρῶνες. Θα μποροῦσε κάποιος να πεῖ ὃτι ὑπάρχει ἐν δράσει κάποια συνάρτηση ἀξιολόγησης ἢ ἐκτίμησης ἡ ὁποία ἐπιλέγει ἀνάμεσα σε διάφορα ἐσωτερικά μοντέλα πιθανῶν δράσεων. Αὐτή ὃμως ἡ συνάρτηση θα πρέπει να ἒχει νοητικές ἰδιότητες. Κι αὐτό γιατί ἐνῶ ἒχει τυπική μορφή θα πρέπει ταυτόχρονα να ἐκτιμᾶ την ἀξία τοῦ κάθε μοντέλου. Πράγμα πού σημαίνει ὃτι θά πρέπει να ἀξιολογεῖ τους στόχους πού θέτει, να ἀναγνωρίζει την κρισιμότητα τοῦ κάθε βήματος, τις ἐντάσεις που εἰσάγουν οἱ πιθανές συνέπειες και ὁ περιορισμένος χρόνος, τις ἀλλαγές που προκαλοῦνται με κάθε κίνηση, το πόσο εἶναι ἐφικτοί οἱ ἐπιμέρους στόχοι, κατά πόσο συμβάλλουν στον κεντρικό στόχο κλπ. Τα ἐσωτερικά μοντέλα ἐπειδή εἶναι σημασιολογικά συγκροτημένα ἀπαιτοῦν κάτι που κατανοεῖ τις σημασίες. Ἂν ὑποθέσουμε ὃτι ἡ ἐπιλογή εἶναι ἀποτέλεσμα ἐφαρμογῆς κάποιων λογικῶν κανόνων σε ἐσωτερικές ἀναπαραστάσεις, που ἀντιστοιχοῦν σε νευρολογικές διαμορφώσεις, (ἀνατομικές, λειτουργικές και ἂλλες «συμμαχίες» τῶν νευρώνων) προκύπτει το πρόβλημα τῆς ἐπ’ ἂπειρον ἀναδρομῆς. Ἐπειδή οἱ κανόνες πού θά καθορίσουν τίς λογικές συνδέσεις καί τίς διαδοχές τῶν στοιχείων, δέ δροῦν πάντα, θά πρέπει νά ὑπάρχουν ἄλλοι κανόνες, οἱ ὁποῖοι θά «ἀποφασίζουν» τό πότε τῆς δράσης. Καί ἡ δράση ὅμως τῶν νέων κανόνων θά πρέπει νά καθορίζεται ἀπό ἄλλους κλπ. Γιά νά ἀποφύγουμε αὐτή τήν ἄπειρη ἀναδρομή, θά πρέπει νά ὑπάρχει ἕνα σημεῖο στό ὁποῖο θά ἀποφασίζεται ἡ δράση κάποιων κανόνων χωρίς νά προαπαιτεῖται ἡ δράση ἄλλων κανόνων. Σ’ αὐτό τό μή περαιτέρω ἀναλύσιμο σημεῖο θά πρέπει οὐσιαστικά νά ἐνεργεῖ το νοερό.

2. Ἡ συνείδηση

Ἡ συνείδηση παρουσιάζει ἢδη δυσκολίες ἀπό τον ὁρισμό της κι αὐτο γιατί ὁ καλύτερος τρόπος να την ὁρίσουμε εἶναι να εἰσάγουμε ἂμμεσα ἢ ἒμμεσα την ἲδια την ἒννοια τῆς συνείδησης. Ἐντελῶς περιγραφικά μποροῦμε να ποῦμε ὃτι ἀποτελεῖ μια ἰδιωτική ἐμπειρία για το πῶς ἒχουν τα πράγματα που ἀντιλαμβανόμαστε ἢ αἰσθανόμαστε. Το δύσκολο πρόβλημα βρίσκεται στο ὃτι ἐνῶ ἒχουμε να ποῦμε κάτι για τη διακίνηση τῆς πληροφορίας στον ἐγκέφαλο (παρόλο που κι ἐδῶ ὑπάρχουν ἐρωτηματικά), που ἀφορᾶ κωδικοποιημένες ἀλλαγές στις ὑλικές διαμορφώσεις στο χῶρο, ἢ γιά το ποιές περιοχές πρέπει να εἶναι ὁπωσδήποτε ἐνεργοποιημένες προκειμένου να ἒχουμε συνείδηση, δεν ἒχουμε τίποτε να ποῦμε για το πῶς παράγεται ἡ συνειδητή ἐμπειρία ἀπό τον ἐγκέφαλο.

Στον ἂνθρωπο ἡ συνείδηση συνυπάρχει με την αἲσθηση τοῦ ἑαυτοῦ. Ἐπιπλέον, κάποιος ἒχει τη δυνατότητα ἐνῶ σκέπτεται ἤ προσέχει κάτι να ἒχει ταυτόχρονα ἐπίγνωση αὐτῆς του τῆς δραστηριότητας. Ὑπάρχει δηλαδή ἡ δυνατότητα να ἀνέρχεται σε ἕνα ὑψηλότερο ἐπίπεδο συνείδησης ἀπ’ ὅπου οἱ ἐνέργειες τῶν χαμηλοτέρων ἐπιπέδων γίνονται ἀντικείμενα ἐποπτείας καί κρίσης. Με τη συνείδηση παρέχεται ἡ δυνατότητα σχολιασμοῦ τῆς πραγματικότητας και ἡ προσέγγιση της ὂχι ὡς τόπος γεγονότων ἀλλά ὡς τόπος σημείων. Η πιο βασική και διαπεραστική αίσθηση που χαρακτηρίζει τη συνείδηση είναι η διάκριση σε σωστό και λάθος και η έννοια της αξιολόγησης, το ὃτι δηλαδή ένα πράγμα ἀξίζει περισσότερο ἀπό κάποιο ἂλλο. Τό ἐρώτημα πού παραμένει εἶναι: τί σχέση μπορεῖ νά ἔχει ἕνας σχηματισμός νευρωνικῶν πυροδοτήσεων μέ τό ἀντικείμενο πού σκέφτηκα ἤ μέ τό ὅτι νοιώθω κάτι γι’ αὐτό; Ἐπειδή ἡ πολλαπλότητα καθίσταται ἀντιληπτή μέσω τῆς συνείδησης, θά ἦταν παράξενο ἄν ἡ ἴδια ἡ συνείδηση ἀναδυόταν μέσα ἀπό τήν πολλαπλότητα ἤ ἄν βρισκόταν στό ἴδιο ἐπίπεδο μέ αὐτή. Ἐπιπλέον, ἡ δράση τῆς συνείδησης συνοδεύεται ἀπό τη συνδρομή τῆς προσοχῆς, ἡ ὁποία πρός το παρόν ἀποτελεῖ νοητικό παράγοντα που δεν μπορεῖ να ἀναχθεῖ σε συσχετισμούς νευρωνικῶν πυροδοτήσεων. Ἂν ἀπορρίψουμε το ἐνδεχόμενο ὃτι τον «προβολέα» τῆς προσοχῆς τον στρέφει «κάποιος» ἐπιστρέφουμε στη δυσκολία που παρουσιάζουν ὃλες οἱ συναρτήσεις ἀξιολόγησης με ἐπιπλέον ζητούμενο ἡ συνάρτηση να εἶναι τῆς μορφῆς ὁ νικητής τα παίρνει ὃλα3.

Κάθε ἀπόπειρα ἀναγωγῆς τῶν νοητικῶν ἐνεργειῶν στις διεργασίες τῆς ὑλικῆς βάσης τοῦ ἐγκεφάλου θά πρέπει να συνοδεύεται ἀπό τη συγκεκριμένη ἀντιστοίχηση τῶν ὅρων τῆς θεωρίας πού περιγράφει τή μία πραγματικότητα στούς ὄρους τῆς ἄλλης μέσω κάποιων ἀρχῶν (bridge principles). Οἱ ἀρχές ἤ θά πρέπει νά ἀποτελοῦν ἐμπειρικούς νόμους ἤ νά ὁρίζονται θεωρητικά. Τέτοιοι νόμοι δέν φαίνεται νά ὑπάρχουν, καθώς οἱ ἀρχές λογικότητας, ἀξιολόγησης καί συνοχῆς, πού παρατηροῦνται σέ νοητικό ἐπίπεδο, δέν ἔχουν κάτι ἀντίστοιχο σέ ἐπίπεδο νευρώνων. Ἐπιπλέον, ἡ νοητική αἰτιότητα φαίνεται ὅτι, σέ κάποιο βαθμό τουλάχιστον, ἐλέγχεται καί κατευθύνεται ἀπό τό ὑποκείμενο, ἐνῶ δέν μποροῦμε νά διακρίνουμε κάτι ἀντίστοιχο σέ ἕνα φυσικό σύστημα[4].

3. Ἀναφορικότητα

Ἡ ἀναφορικότητα ἀποτελεῖ χαρακτηριστικό ὅλων τῶν νοητικῶν φαινομένων. Οἱ σκέψεις, οἱ εἰκόνες, οἱ κρίσεις καί τά συναισθήματα ἀποκτοῦν λόγο ὑπάρξεως ἀκριβῶς λόγω τῆς ἀναφορᾶς τους σέ κάτι ἄλλο πέραν αὐτῶν. Μέ τόν ὅρο ἀναφορά μπορεῖ νά δηλώνεται ἡ σχέση τῆς ἀναπαράστασης μέ τό ἀναπαριστώμενο, τό ἐνέργημα μέ τό ὁποῖο πραγματοποιεῖται ἡ ἀναφορά, ἀλλά καί τό ἴδιο τό ἀναπαριστώμενο ἀντικείμενο. Μέ τό ἐνέργημα τῆς ἀναφορᾶς ἢ τήν ἀποβλεπτικότητα στοχεύεται τό ἀπόν ἀντικείμενο πού ὑπόκειται μιᾶς παρούσας ἀναπαράστασης, πρότασης, πεποίθησης ἤ ἐπιθυμίας καί πού εἶναι κάτι διαφορετικό ἀπό ὅ,τι αὐτές οἱ ἴδιες. Αὐτη ἡ ἐμμεσότητα που παρεμβάλεται στην ἀντίληψη καθιστᾶ δυνατή την ἐνασχόληση με τό ἀντικείμενο κι ὃταν αὐτό εἶναι ἀπόν. Ἡ κύρια δυσκολία που παρουσιάζει το ἐνέργημα τῆς ἀναφορικότητας συνίσταται στο πῶς μια πραγματικότητα, ἓνα ἀντικείμενο, ἓνα γεγονός κλπ γίνονται ἀντιληπτά μέσω τῆς βιοχημικῆς τους ἀντιπροσώπευσης στον ἐγκέφαλο ἢ μέσω τῆς νοητικῆς τους ἀναπαράστασης[5].

Το ἂλλο κρίσιμο σημεῖο στο θέμα τῆς ἀναφορικότητας βρίσκεται στο ὃτι ἡ ἀντιστοίχηση ἀνάμεσα στο ἀναφερόμενο και την ἀναπαράσταση δεν εἶναι μονοσήμαντη και με αὐτή την ἒννοια οι ἀναπαραστάσεις δεν εἶναι το νόημα. Οἱ συνδυασμοί τους ὑφίστανται χάριν τῆς διασάφησης μιᾶς ἀναφορᾶς. Στήν ὁμιλία καί τή σκέψη ἀναπτύσσεται συνειδητά ἢ ὂχι ἓνα σχέδιο σαφοῦς προσδιορισμοῦ μιᾶς ἀναφορᾶς. Τό ἀντικείμενο τῆς ἀναφορᾶς μπορεῖ νά ὑπάρχει ἤ νά εἶναι ὑποθετικό, πιστευτό ἤ μή. Ἄν ἐξαιρέσουμε τίς περιπτώσεις ὅπου ἡ ἀναφορά προσδιορίζεται μέ ἕνα κύριο ὄνομα (ὁ Γιάννης, γιά παράδειγμα), στίς ἄλλες περιπτώσεις πού ἡ ἀναφορά περικλείει ἕνα κατηγόρημα («ὁ Γιάννης εἶναι καλός» ἢ «πιστεύω ὅτι ὁ τάδε εἶναι ἀξιόπιστος».) δημιουργεῖται τό ἐρώτημα κατά πόσο τό ἀντικείμενο τῆς ἀναφορᾶς ὑπάρχει στό φυσικό κόσμο. Ἡ ἀναφορά ἐννοεῖται ὄχι μόνο ὡς ἀντιστοιχία ἀνάμεσα στό ὄνομα ἑνός πράγματος καί στό ἴδιο τό πρᾶγμα, ἀλλά γενικότερα ὡς ἡ πραγματικότητα ἤ τό ἀντικείμενο πού ἀποδίδεται ἀπό μιά σύνθετη ἀπόφανση. Μ’ αὐτόν τόν τρόπο στηρίζει ὄχι μόνο ἕνα ὄνομα, ἀλλά μία πρόταση ἤ ἕνα κείμενο. Με τέτοιους ὃρους εἶναι σαφές ὃτι ἡ σημασία ἀλλάζει ἀνάλογα μέ τό ἐπίπεδο στό ὁποῖο ὀργανώνονται τά δεδομένα, δηλαδή ἀνάλογα μέ τό βάθος στό ὁποῖο τίθεται τό σημεῖο ἀναφορᾶς. Αὐτή ἡ δυνατότητα ξεχωρίζει ἀπολύτως τόν ἄνθρωπο ἀπό τά ἄλλα ἔμβια. Ἡ ἀναπαράσταση που συνδέεται με την ἀναφορά ἐμφανίζει τα χαρακτηριστικά σημείου με ἀποτέλεσμα να μη συνδέεται με το ἀναφερόμενο μονοσήμαντα μέσω μιᾶς αἰτιακῆς ἁλυσίδας. Ἡ δυσκολία ἤ ἡ εὐκολία ἀντίληψης τῆς ἀναφορᾶς ἐξαρτᾶται ἀπό τή συνάφεια τήν ὁποία ἔχει ὑπόψη του αὐτός πού τήν ἐπιχειρεῖ. Ἡ ἀναγνώριση τῆς σωστῆς συνάφειας καί, ἑπομένως, τῆς τελικῆς ἀναφορᾶς, θά προϋπέθετε ὁτιδήποτε εἶναι ἀληθινό καί οὐσιαστικά τήν ἀλήθεια ὃλου τοῦ κόσμου. Τό ἐρώτημα τῆς ἀναφορᾶς συνδέεται με τή διάκριση σέ σωστό και λάθος καί τήν ἀναζήτηση τῆς ἒσχατης ἀλήθειας.

Ἡ ἀναπαραστασιακή καί ὑπολογιστική θεωρία τοῦ νοῦ ἀποτελεῖ τό κυρίαρχο φιλοσοφικό πλαίσιο μέσα στό ὁποῖο ἀναπτύσσεται σήμερα ἡ γνωσιακή ἐπιστήμη. Θεωρεῖται λογικό ὅτι, ὅταν ἐπιτελοῦμε κάποιο νοητικό ἐνέργημα, βιώνουμε κάποιο συναίσθημα ἤ ἀναφερόμαστε σέ κάποιο ἀντικείμενο, αὐτές οἱ ἐνέργειες ἀντιπροσωπεύονται βιολογικά στόν ἐγκέφαλο ἀπό κάποια ἐγγραφή πού ἀποτελεῖ κι ἕνα τρόπο ἀναπαράστασης τῆς ἀντίστοιχης ἐνέργειας. Για την ἀναπαραστασιακή θεωρία ἡ βασική πραγματικότητα εἶναι οἱ βιοχημικές διαμορφώσεις τοῦ ἐγκεφάλου. Ἂν και μποροῦμε να ἐστιάσουμε σε διάφορα ἐπίπεδα συνθετότητας αὐτῶν τῶν διαμορφώσεων, ὁ συνεπής ἀναγωγισμός δηλαδή ἡ αἰτιοκρατία ἀπό κάτω προς τα πάνω δεν μπορεῖ παρά να θεμελιώνεται στη θεωρία βάσης που εἶναι ἡ ἡ βιοχημεία και ἐν τέλει ἡ φυσική. Ἡ αὐτονομία τῶν διαμορφώσεων ἒναντι τῶν συστατικῶν τους και ἡ ὓπαρξη μιᾶς αἰτιοκρατίας ἀπό πάνω προς τα κάτω δύσκολα θεμελιώνεται καθώς ἡ δράση δεν παύει να εἶναι αὐτή τῶν θεμελιωδῶν συστατικῶν ἀκόμη κι ἂν αὐτά ἐνεργοποιοῦνται ἐπιλεκτικά μέσω τῶν ὁριακῶν συνθηκῶν που ὁρίζουν τις διαμορφώσεις. Οἱ κύριοι στόχοι ταῆς άναπαραστασιακῆς θεωρίας εἶναι: πρῶτον, ἡ εὕρεση τῶν λογικῶν συσχετίσεων πού ἐφαρμόζονται στίς ἀναπαραστάσεις σύμφωνα μέ τούς συντακτικούς κανόνες μιᾶς ἰδιαίτερης γλώσσας. Δεύτερον, ἡ εὕρεση τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο ἀπό τήν συγκεκριμένη σύνταξη μεταβαίνουμε στή σημασία τῆς ἀναπαράστασης, δεδομένου ὃτι ἡ ἀναφορά δεν φαίνεται να σχετίζεται με την ἀναπαράσταση δι’ ὁμοιότητας ἢ μέσω μιᾶς αἰτιακῆς διαδρομῆς. Ποιός εἶναι ὃμως ὁ ρόλος τῆς σημασίας στην ἐναλλαγή τῶν ἀναπαραστάσεων, δεδομένου ὃτι ἓνα νοητικό ἐνέργημα ὃπως ἡ θέληση μπορεῖ να δράσει αἰτιακά στις ἀναπαραστάσεις και να τις «χειρισθεῖ»με βάση τη σημασία. Ἂν ὑποθέσουμε ὃτι στη βάση ἡ ἐναλλαγή τῶν ἀναπαραστάσεων γίνεται σύμφωνα με κανόνες οἱ ὁποίοι δροῦν με βάση τοπικά χαρακτηριστικά τῶν ὑλικῶν βιοχημικῶν διαμορφώσεων τότε προσκρούουμε στο πρόβλημα τοῦ κατά πόσον εἶναι δυνατόν ἡ σύνταξη να τυποποιηθεῖ, δηλαδή να ἐπιτευχθεῖ χωρίς την ἀρωγή τῆς σημασίας. Ἢ ἀλλιῶς, κατά πόσον εἶναι δυνατόν ἡ σημασία να ἀποτελέσει στοιχεῖο ἑνός τυπικοῦ συστήματος. Οἱ γλωσσολόγοι ἐπισημαίνουν ὃτι ἡ σύνταξη εἶναι ἀξεχώριστη ἀπό τη σημασία, ἂν ἐξαιρέσουμε τις τετριμμένες περιπτώσεις. Ἡ σύνταξη προϋποθέτει πάντα ἓνα θέμα πού ἀποτελεῖ και την θεμελιώδη ἀναφορά τῆς πρότασης, και το ὁποῖο δεν εἶναι τά μέρη τῆς πρότασης ἀλλά ὁ πυρῆνας πού τά συγκροτεῖ. Ἁπλώνεται κατά κάποιο τρόπο σε ὃλη την πρόταση, χωρίς ὃμως να μπορεῖ να ἐντοπισθεῖ και ἑπομένως να ὑπεισέλθει σε ὑπολογιστικές διαδικασίες. Ἐπιπλέον, ἡ σημασία ἐπειδή ἀκριβῶς ἐξαρτᾶται ἀπό τη συνάφεια, ὡς μέγεθος εἰσάγει ἀβεβαιότητα ἡ ὁποία καταστρέφει τις ὑπολογιστικές ἐφαρμογές.

Καθώς ἡ σχέση ἀνάμεσα στην ἀναπαράσταση και την ἀναφορά δεν εἶναι αἰτιακή εἶναι δύσκολο να ὑποθέσει κανείς ὃτι ἐξελικτικά ἒχει ἐπιτευχθεῖ μια ἀποτελεσματική σύζευξη ἢ ἀντιστοίχηση ἀνάμεσα στα δεδομένα τοῦ περιβάλλοντος και στην κινητική ἀπόκριση τοῦ ὀργανισμοῦ. Σε μια τέτοια ἐκδοχή ἀνακύπτουν κι ἂλλα ἐρωτήματα. Πῶς για παράδειγμα σχηματίσθηκαν οἱ κανόνες τῆς σκέψης και τῆς λογικῆς μέσα ἀπό την πάντα ἀνεπαρκή ἒκθεση τοῦ ἀνθρώπου σε ἐξωτερικά ἐρεθίσματα. Τά ἐρεθίσματα εἶναι ἀνεπαρκῆ προκειμένου να σχηματισθεῖ ἡ ὑψηλή λογική τάξη πού θεμελιώνει τη σκέψη γενικότερα και τη μαθηματική σκέψη εἰδικότερα. Δεν φαίνεται σε ποιες βιολογικές σκοπιμότητες θα μποροῦσαν να στηριχθοῦν οἱ ὑψηλά ἀφαιρετικές λειτουργίες τῆς ἀνθρώπινης νόησης. Ἐπιπλέον, αὐτοί οἱ κανόνες θά πρέπει νά περιλαμβάνουν λογικές σταθερές, προκειμένου νά ἐκφρασθοῦν ἀρνήσεις, συζεύξεις, διαζεύξεις καί ὑποθετικές κρίσεις ἀλλά καί κάποιες μεταμεταβλητές ὣστε νά ἀποδοθεῖ ἡ λογική μορφή τῶν προτάσεων μέ τρόπο ἀνεξάρτητο τοῦ νοηματικοῦ τους περιεχομένου. Κατά τήν μετάφραση στη γλώσσα τοῦ ἐγκεφάλου θά πρέπει νά ἐπιτελεσθεῖ ταχύτατα τό δύσκολο ἔργο τῆς ἀνίχνευσης καί καταγραφῆς τῶν λογικῶν μορφῶν, πού κρύβονται πίσω ἀπό ἀσαφεῖς καί πολύπλοκες ἐκφράσεις τῶν φυσικῶν γλωσσῶν, γεγονός πού εἶναι δύσκολο καί γιά τούς κορυφαίους τῆς λογικῆς. Στό τέλος τά συμπεράσματα θά πρέπει νά μεταφρασθοῦν ἀπό τή γλῶσσα τοῦ ἐγκεφάλου στήν ὁμιλούμενη φυσική γλῶσσα. Ἐπειδή οἱ κανόνες πού θά καθορίσουν τίς λογικές συνδέσεις καί τίς διαδοχές τῶν στοιχείων, δέ δροῦν πάντα, θά πρέπει νά ὑπάρχουν ἄλλοι κανόνες, οἱ ὁποῖοι θά «ἀποφασίζουν» τό πότε τῆς δράσης. Καί ἡ δράση ὅμως τῶν νέων κανόνων θά πρέπει νά καθορίζεται ἀπό ἄλλους κλπ. Με αὐτό ὃμως τον τρόπο, δημιουργείται μια αναδρομή προς τά πίσω που δεν σταματάει6. Ἐπομένως θα πρέπει σε κάποιο σημείο να ὑπάρχει και να δρᾶ κάτι πρωταρχικό, πού να ἐπιτελεῖ τις συνδέσεις και το ὁποῖο να μην συνίσταται ἀπό ἓνα μηχανισμό και ἑπομένως ἀπό κάτι που εἶναι ἀναλύσιμο.

Πρόκειται για ὃτι ὀνομάζουμε ἀντίληψη, ἐνόραση, νόηση καί θα πρέπει να ἀποτελεῖ ἐνέργημα ἂλλης τάξης.

Ἡ σημασία μιᾶς ἀναπαράστασης δεν μπορεῖ νά ἀποδοθεῖ ἐξολοκλήρου μέ βάση ἀλληλουχίες παραπομπῶν σέ ἄλλες ἀναπαραστάσεις. Ἀπαιτεῖται ἡ ἀντίληψη τουλάχιστον κάποιων θεμελιωδῶν σημασιῶν. Στίς μεταβάσεις ἀπό τή μία ἀναπαράσταση στήν ἄλλη θά πρέπει κάπου νά σταματήσουμε κι αὐτό τό κάπου θά πρέπει νά εἶναι διαφορετικῆς τάξεως ἀπό τήν ἀναπαράσταση. Θά πρέπει νά ὑπάρχουν τουλάχιστον κάποιες πρωταρχικές καταδείξεις πού θά εἶναι ἀμετάβατες, δηλαδή θά γίνονται ἀντιληπτές χωρίς ἄλλη παραπομπή. Σ’ αὐτό ὅμως τό σημεῖο ἐξερχόμαστε ἀπό τήν ἐσωτερική συζήτηση ἑνός κλειστοῦ ὑπολογιστικοῦ συστήματος καί καταφεύγουμε στήν ἔννοια τῆς σημασίας ἤ τῆς ἐνόρασης. Ἡ ἀντίληψη τῆς σημασίας φαίνεται νά ἀποτελεῖ μία ἑνιαία ἐνέργεια πού ἐπιτελεῖται χωρίς στάδια καί ἡ ὁποία, ἄν καί λαμβάνει ὑπόψη τίς σχέσεις καί τά συμφραζόμενα, εἶναι κάτι διαφορετικό ἀπό αὐτά. Τό βέβαιο εἶναι ὃτι ὃταν ἀπό μία διαμόρφωση –ἀναπαράσταση ὁδηγούμαστε σέ κάποια ἄλλη μέ βάση κάποια λογική, δέν ἔχουμε ἀλλάξει ἐπίπεδο, δηλαδή ὀντολογικά βρισκόμαστε ἐκεῖ πού ξεκινήσαμε. Ἓνα σύστημα πού δέχεται ὡς εἴσοδο ὑλικές διαμορφώσεις καί ἐνέργεια, ὅ,τι ἐπεξεργασία καί ἄν ἐπιτελέσει δέ θά ἔχει ὡς ἔξοδο τίποτε ἄλλο ἀπό παραπλήσιες διαμορφώσεις καί ἐνέργεια. Κατά τόν Searl ὅσο πολύπλοκο κι ἄν κάνουμε ἕνα σύστημα πού βασίζεται σέ διακίνηση συμβόλων μέ βάση συντακτικούς κανόνες δέν μπορεῖ νά παραχθεῖ τό νόημα. Ὁποιαδήποτε ἁλυσίδα 0-1 κι ἄν δώσουμε γιά εἴσοδο σέ κάποιον ὑπολογιστή, θά μᾶς δώσει ὡς ἔξοδο μία ἄλλη ἁλυσίδα χωρίς καμία ἀναφορά στό τί σημαίνουν αὐτές οἱ ἁλυσίδες7.

Ἒχει γίνει σαφές ὃτι ἐνῶ ἀσχολούμαστε με ἓνα ὑλικό σύστημα (τον ἐγκέφαλο) κινούμαστε σε ἓνα ἐπίπεδο ἀφαίρεσης πού βρίσκεται πάνω ἀπό τις μηχανιστικές αἰτιάσεις. Με τήν ἀναφορικότητα πραγματοποιεῖται μία μορφή ἐπαφῆς μέ ἀφηρημένα ἀντικείμενα, δηλαδή ἀντικείμενα πού συντίθενται ἀπό καθολικές ἔννοιες καί ὡς τέτοια δέν κατέχουν κάποια θέση στή φυσική πραγματικότητα. Μιά ὁρισμένη ἐκφορά ἤ γραφή μιᾶς πρότασης εἶναι ἕνα φυσικό συμβάν καί ἑπομένως ἕνα ἀντικείμενο, ἀλλά τό περιεχόμενο τῆς πρότασης δέν εἴναι11. Ἡ σημασία, τό νόημα, μιά ἰδιότητα, τό καθόλου, δέν εἶναι φυσικά ἀντικείμενα, ἄν καί εἶναι ἀντικείμενα σκέψης. Δέν ἀποτελεῖ φυσικό ἀντικείμενο τό ὅτι κάποιος γνωρίζει τό νόημα μιᾶς συγκεκριμένης ἔκφρασης ἤ τό ὅτι δυό ἐκφράσεις ἔχουν τό ἴδιο ἤ διαφορετικό νόημα, ἤ τό ὅτι κάποιος ἔχει συλλάβει ἤ δέν ἔχει συλλάβει τή σημασία μιᾶς συγκεκριμένης πρότασης ἤ τό ὅτι μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι κάτι ἀποτελεῖ καλό παράδειγμα μιᾶς συγκεκριμένης ἰδιότητας.

Ἡ γλῶσσα ἐπιτρέπει τή μετατόπιση τῆς ἀναφορᾶς ἀπό μιά πρόταση στην ἂλλη και ἐντέλει τόν ἐμπλουτισμό και τη διαύγασή της μέσα ἀπό ἀπεριόριστες νέες προτάσεις. Μέ τήν ἀνάπτυξη τοῦ λόγου στή διάρκεια τῆς ζωῆς ἐπιχειρεῖται ὁ προσδιορισμός, μέ βάση την ὀργάνωση τῶν ἐπιμέρους ἀναφορῶν ἕνος ἑνιαίου «ἀντικειμένου». Αν όμως υπάρχει μια έσχατη γνώση θα πρέπει να υπάρχει και ἓνα έσχατο αντικείμενο αναφοράς κι ἓνας δρόμος πού θα πρέπει να διανυθεῖ. Το να ἐπικαλεστοῦμε τη δράση σύνθετων ἀντανακλαστικῶν τόξων ἢ λειτουργικῶν ἀντιστοιχήσεων που ἀναπτύχθηκαν ἐξελικτικά προκειμένου να ἑρμηνεύσουμε την ἀποφατικότητα τοῦ τελικοῦ ἀντικειμένου και με κάποια ἒννοια τοῦ κάθε ἀντικειμένου ἀποτελεῖ ἀνεπαρκές ἐπιχείρημα. Ἀκόμη οἱ ἒννοιες τῆς ἀλήθειας και τοῦ ψεύδους ἀναπτύσσονται σε ἂλλο ἐπίπεδο ἀπό ἐκεῖνο τῆς βιολογικῆς ἀποτελεσματικότητας. Ὁ ἒλεγχος για την ἀλήθεια τοῦ «ἰσοδύναμου» τοῦ κόσμου που ὁρίζουν οἱ θεμελιώδεις ἀναφορές τοῦ ἀνθρώπου, δεν εἶναι χρέος ἀπέναντι σε μια εὐπραγία ἢ μιά ἀποτελεσματικότητα που «ὀφείλει» να πετύχει προκειμένου νά ἐπιβιώσει, ἀλλά το χρέος προς μια ποιότητα βίου πού ὑποβάλλει ἡ παρουσία μιᾶς ἂλλης συνείδησης καί η μέριμνα πού θέτει το βλέμμα τοῦ ἂλλου.

Το πρόβλημα τῆς σύνδεσης

Ἡ ἔρευνα στόν ἐγκέφαλο ἔρχεται ἀντιμέτωπη μέ τό πρόβλημα τῆς σύνδεσης (binding problem) σέ διάφορα ἐπίπεδα. Σύμφωνα μέ τήν κυρίαρχη ὑπόθεση στόν χῶρο τῆς σύγχρονης ἔρευνας, ἕνα συγκεκριμένο ἀντικείμενο τοῦ ὀπτικοῦ πεδίου ἀναπαρίσταται ἀπό τήν πυροδότηση ἑνός συνόλου νευρώνων10. Ἡ ἀνακάλυψη ὅτι μία μεγάλη ὁμάδα κυττάρων ἀποκρίνεται ἐπιλεκτικά σέ γραμμές συγκεκριμένου προσανατολισμοῦ ἀποτέλεσε ὁρόσημο γιά τήν μελέτη τοῦ ὀπτικοῦ ἐγκεφάλου. Δέν ἔχει βρεθεῖ ὅμως ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο ὁ ἐγκέφαλος ὁμαδοποιεῖ αὐτές τίς προσανατολισμένες γραμμές καί τίς ἀποδίδει στό ἴδιο ἔργο. Οἱ διάφορες ἰδιότητες (χρῶμα, σχῆμα, κίνηση) κωδικοποιοῦνται σέ διάφορες περιοχές, ὁπότε, γιά νά ὑπάρχει ἀναφορά στό ἴδιο θέμα, θά πρέπει μέ κάποιο τρόπο οἱ πληροφορίες νά συντίθενται. Ἀπό ὅσο ὅμως ἔχει διαπιστωθεῖ μέχρι σήμερα, ἡ εἰκόνα ἑνός ἀντικειμένου πού σχηματίζεται στόν ἀμφιβληστροειδῆ, δέν ξαναεμφανίζεται ὁλοκληρωμένα σέ κανένα μέρος τοῦ ἐγκεφάλου13. Ὑπάρχουν πειστικές ἐνδείξεις ἀπό τήν ἀνατομία, πού ἀποκλείουν τήν ὕπαρξη κάποιας ὀπτικῆς περιοχῆς, πού νά εἶναι ὑπεύθυνη γιά τήν κατανόηση τῶν πληροφοριῶν πού ἔχουν συλλέξει οἱ ἄλλες ὀπτικές περιοχές. Ὑπολογίζεται ὅτι ὑπάρχουν τριάντα δυό ἀντιπροσωπεύσεις, μερικές ἤ πλήρεις, τῶν διεγέρσεων τοῦ ἀμφιβληστροειδοῦς, πού καταλαμβάνουν πλέον τοῦ μισοῦ της συνολικῆς ἔκτασης τοῦ φλοιού. Αὐτές οἱ περιοχές διασυνδέονται μέ περισσότερες ἀπό τριακόσιες διάκριτες διαδρομές, στήν πλειοψηφία τους ἀμφίδρομες. (Γιά παράδειγμα, ἡ ὀπτική περιοχή V1 προβάλλει στή V2 καί ἀντίστροφα)8. Οἱ πληροφορίες φαίνεται ὅτι εἶναι διεσπαρμένες σέ περιοχές πού ἐπικοινωνοῦν, ἀλλά πουθενά δέν συγκεντρώνονται. Ἐπιπλέον ἔχει διαπιστωθεῖ ὅτι τά διάφορα χαρακτηριστικά τῆς ὀπτικῆς ἀντίληψης, ἀναλύονται σέ διαφορετικούς χρόνους (γιά παράδειγμα, τό χρῶμα προηγεῖται κατά τήν ἀνάλυση τοῦ προσανατολισμοῦ κι αὐτός τῆς κίνησης).

Το πρόβλημα τῆς σύνδεσης καθίσταται ἐμφανές σέ μιά σειρά ἀπό ἐρωτήματα. Πῶς ἀποφασίζεται, για παράδειγμα, σε μια πολύπλοκη ἒκθεση ὀπτικῶν πληροφοριῶν τί θα ἐκληφθεῖ ὡς θέμα και ἑπομένως ὡς περιοχή πυκνῆς πληροφορίας και τι ὡς φόντος, δηλαδή ὡς περιοχή μειωμένης πληροφορίας; Ἢ πῶς συνεργάζονται τά διάφορα μέρη ἀποβλέποντας στην ἀπρόσιτη για το πεδίο τους τελική μορφή, πού μπορεῖ να εἶναι ἓνα πρόσωπο; Ή πῶς ὁ ἐγκέφαλος ἂν και δεν γνωρίζει τι αναπαριστούν οι πυροδοτήσεις αυτῶν τῶν νευρώνων ἢ ποια συνειδητή ἀντίληψη ἐν τέλει παράγουν δέχεται τροποποίησεις με βάση αυτό το άγνωστο αποτέλεσμα, το ὁποῖο συνειδητά ἢ ὂχι συμμετέχει σε συσχετίσεις ἢ και χειρισμούς ὡς ὁλότητα; Ἒχει προταθεῖ ὃτι ἡ συγχρονισμένη πυροδότηση σέ συχνότητα μεταξύ 35 καί 75Hz, πιθανῶς να ὁδηγεῖ στην ἀπαιτούμενη νευρωνική συσχέτιση. Πιθανῶς τέτοιοι συντονισμοί να ἀποτελοῦν τη βάση συσχετίσεων ἂν καί ἒχουν παρατηρηθεῖ συντονισμοί πού ἐπιτελοῦνται σέ διεργασίες πού ἀφοροῦν τό λόγο, τή σκέψη καί τήν ἀναγνώριση, χωρίς ὅμως νά ἐμφανίζεται συνείδηση. Τά οὐσιαστικά ὃμως ἐρωτήματα παραμένουν: ποιός ἤ τί στόν ἐγκέφαλο κρίνει ὅτι δυό κύτταρα ἀποκρίνονται συγχρονισμένα ἤ ὅτι οἱ διάφοροι συντονισμοί ἀφοροῦν τό ἴδιο θέμα; Ἤ πρός τί συμπληρώνονται οἱ ἀντιλήψεις τῶν διαφόρων αἰσθήσεων; Ἀπαρτίζουν κάτι καί γιά ποιόν; Εἶναι ἀρκετό νά ποῦμε ὅτι δέν ἀφοροῦν κάποιον, ἀλλά ἁπλῶς συμβαίνουν, γιά νά ἐπηρεάσουν διεργασίες ἄλλων περιοχῶν τοῦ ἐγκεφάλου, γιά παράδειγμα τόν κινητικό φλοιό, μέ ἀποτέλεσμα συγκεκριμένη συμπεριφορά; H ὅραση δέν ἀποτελεῖ χημική διεργασία καί ἑπομένως δέν μπορεῖ νά ἀποτελεῖ τελικό στάδιο σέ μία σειρά τέτοιων διεργασιῶν.

Το πρόβλημα τῶν εἰκονικῶν ἀναπαραστάσεων

Ἒχει συζητηθεῖ ἐκτεταμένα, χωρίς ὁριστικό συμπέρασμα, το ἂν οἱ ἀναπαραστάσεις που σχηματίζονται σε μη συνειδητό ἐπίπεδο ἀλλά και αὐτές που ἐμφανίζονται στη συνείδηση, εἶναι εἰκονικοῦ ἢ προτασιακοῦ τύπου. Σύμφωνα μέ τήν ὑπολογιστική ἀναπαραστασιακή θεωρία τοῦ νοῦ, οἱ ἀναπαραστάσεις εἶναι προτασιακές καί ἔχουν ψηφιακό χαρακτῆρα καί ἑπομένως ἀποτελοῦνται ἀπό ἁλυσίδες διακριτῶν συμβόλων. Τά νοητικά φαινόμενα προκύπτουν ἀπό ὑπολογιστικούς χειρισμούς ἐπί αὐτῶν τῶν ἀναπαραστάσεων. Ἀνάμεσα στά ἄλλα μποροῦν νά ἀποδώσουν τήν εἰκόνα ἑνός ἀντικειμένου καί τίς κινήσεις του, μέ τήν ἴδια λογική πού αὐτό κατορθώνεται ἀπό ἕναν ὑπολογιστή καί προβάλλεται σέ μία ὀθόνη. Ἡ εἰκόνα σέ αὐτή τήν περίπτωση ἀποτελεῖ μή ἀναγκαῖο παρεπόμενο καί ἑπομένως δέν ἔχει αἰτιακή ἰσχύ. Οἱ προτασιακές ἀναπαραστάσεις ἀποτελοῦν ἀφηρημένες καί κατηγοριοποιημένες πληροφορίες. Ἀπαρτίζονται ἀπό σαφῆ καί διακριτά σύμβολα, πού συνδέονται σύμφωνα μέ γραμματικούς καί συντακτικούς κανόνες (προτασιακή λογική). Ὁρίζουν σχέσεις, κυρίως κατηγόρησης, οἱ ὁποῖες ἀποδίδουν κρίσεις τοῦ τύπου «αὐτό εἶναι ἐκεῖνο», γεγονός πού ὁδηγεῖ στή σύνθεση τῶν προτάσεων καί τή σύνδεση τῶν ἐπιχειρημάτων. Οἱ ἀπεικονιστικές ἀναπαραστάσεις ἤ οἱ νοητικές εἰκόνες ἀποτελοῦν ἀτελῆ ἀντίγραφα τῶν φυσικῶν ἀντικειμένων, ὅσον ἀφορᾶ τά περιγράμματα καί τίς σχέσεις τῶν μερῶν τους. Ἡ διαμόρφωση πού ὑφίσταται σέ αὐτές προσδιορίζεται ἀπό συγκεκριμένες θέσεις καί τιμές τῶν σημείων. Τό νόημα τους παράγεται μέσω τῆς ὁμοιότητάς τους μέ τό εἰκονιζόμενο ἀντικείμενο. Οἱ νοητικές εἰκόνες εἶναι ἀναλογικές, δηλαδή οἱ δομικές σχέσεις ἀνάμεσα στά μέρη τους ἀντιστοιχοῦν σέ σχέσεις ἀνάμεσα στά μέρη τῶν φυσικῶν ἀντικειμένων τῆς ἀντίληψης. Καθώς μετακινοῦνται στό χῶρο τῆς φαντασίας διέρχονται ἀπό ἐνδιάμεσες καταστάσεις πού ἀντιστοιχοῦν στίς ἐνδιάμεσες καταστάσεις τῶν μετακινήσεων τῶν φυσικῶν ἀντικειμένων. Ἐπιπλέον, γίνονται ἀντιληπτές ὡς συνολικά ἀντικείμενα ἀπό τήν ὀπτική γωνία τοῦ θεατή. Ἂν και ὅλα τους τά σημεῖα ἐκτίθενται ταυτόχρονα, παραμένει ἡ δυνατότητα τῆς διαδοχικῆς τους θέασης[9].

Στά πειράματα νοητικῆς περιστροφῆς τῶν Shepard- Metzler κατέστη σαφές ὁ κεντρικός ρόλος τῆς ἀπόστασης και τῆς γωνίας στούς ἑκούσιους χειρισμούς ἀντικειμένων στο χῶρο τῆς φαντασίας, μεγέθη που εἶναι χαρακτηριστικό τῶν εἰκονισμῶν καί ὄχι τῶν συμβόλων[10]. Ὑπάρχουν πειραματικές ἐνδείξεις ὅτι στόν ἐγκέφαλο σχηματίζονται ἀπεικονιστικές ἀναπαραστάσεις, καί συγκεκριμένα χάρτες πού ἀποτελοῦν τοπογραφικές ἀπεικονίσεις τοῦ ἀμφιβληστροειδοῦς καί μποροῦν νά ἑρμηνευθοῦν, νά ἀνακληθοῦν καί νά τύχουν χειρισμοῦ μέ νέους τρόπους ὡς ὁλότητα Γιά παράδειγμα, παρακείμενες ὁμάδες κυττάρων στόν ἀμφιβληστροειδῆ προβάλλουν σέ παρακείμενες ὁμάδες κυττάρων στόν θάλαμο, οἱ ὁποῖες μέ τήν σειρά τούς προβάλλουν σέ παρακείμενες περιοχές τοῦ ὀπτικοῦ φλοιού8. Ἀσθενεῖς στούς ὁποίους ἔχει ἀφαιρεθεῖ κατάλληλο τμῆμα τοῦ φλοιοῦ βλέπουν καί φαντάζονται μισές εἰκόνες. Γιά νά μπορεῖ νά συμβαίνει κάτι τέτοιο ὁ Kosslyn ὑποστηρίζει ὅτι εἶναι ἀναγκαία ἡ ὕπαρξη ἑνός συστήματος, πού θά λειτουργεῖ ὡς τό «μάτι», τό ὁποῖο σέ μή συνειδητό ἐπίπεδο θά παρακολουθεῖ καί θά ἑρμηνεύει αὐτές τίς εἰκόνες, ἐνῶ ταυτόχρονα θά προβάλλεται μέ κάποιο τρόπο τό περιεχόμενο καί τά ἀντίστοιχα νοητικά εἴδωλα στή συνείδηση.

Ποιός τελικά «βλέπει» τήν ὀπτική εἰκόνα; Σε ποιόν ἀπευθύνονται τα διλήματα που θέτουν οἱ μορφές; Κάποιος ἤ κάτι πρέπει νά συλλέγει, νά ἀξιολογεῖ καί νά συντάσσει. Ἡ ὕπαρξη συνδεόμενων ἀλλά ὄχι συγκλινόντων μονάδων θά μποροῦσε νά ἐκληφθεῖ ὡς ἔνδειξη χειραγώγησης ἀπό μία νοητική ἐνέργεια, πού θά πρέπει νά βρίσκεται ταυτόχρονα παντοῦ καί νά συνθέτει. Ἐξ αἰτίας τοῦ ὁλικοῦ τους χαρακτήρα οἱ εἰκόνες δέν μποροῦν νά ἀναλυθοῦν σέ στοιχειώδεις εἰκόνες καί ἑπομένως νά προκύψουν ἀπό τό συνδυασμό ἁπλῶν καί στοιχειωδῶν εἰκόνων, γεγονός πού καθιστᾶ πολυπλοκότερο τό πρόβλημα τῆς ἀναπαραγωγῆς καί τῆς ἀναγνώρισής τους. Πῶς συνολικές διεργασίες πού ἐμφανίζονται στήν ἀντίληψη καί τή σκέψη εἶναι δυνατόν νά ἀποδοθοῦν ὡς ἀκολουθία ἤ ὡς σύνολο διακριτῶν πράξεων; Δεδομένων τῶν ἰσχυρῶν ἐνδείξεων ὕπαρξης εἰκονικῶν ἀναπαραστάσεων καί τοῦ ἑρμηνευτικοῦ ἀδιέξοδου, ἀποτελεῖ ἁπλή καί εὔλογη ὑπόθεση τό νά δεχθοῦμε τήν ὕπαρξη ἑνός νοεροῦ παράγοντα μή ἀναγώγιμου στή συμπεριφορά τῶν φυσικῶν ἀντικειμένων. Ἀποκλείεται βέβαια ὁ ἀδιέξοδος συλλογισμός μέ τό ἀνθρωπάριο πού ὑποτίθεται ὅτι εἶναι κρυμμένο στόν ἐγκέφαλο καί βλέπει και για το ὁποῖο θα πρέπει να ἀνακαλύψουμε την ἀντίστοιχη μηχανιστική διαδικασία κλπ11. Προκειμένου να γίνουν ἀντιληπτές οἱ εἰκόνες ὡς ὁλότητες ἀπαιτεῖται κάτι ἁπλό καί ἀδιάστατο, ἱκανό νά «αἰσθάνεται» τίς πληροφορίες καί νά «βλέπει» τίς εἰκόνες πού κρύβονται στίς διαμορφώσεις τοῦ ἐγκεφάλου, χωρίς ἡ λειτουργία του νά ἀνάγεται σε κάποιο μηχανισμό.

Οἱ χρονικές σημάνσεις στή συνείδηση.

Τα ζῶα δεν μποροῦν να διατηρήσουν τή βούληση για κάποιο γεγονός που δεν εἶναι παρόν ἢ που δέν ἐπίκειται ἂμεσα ἢ να προσδώσουν στη θέληση τους ἐκεῖνο το γενικό προσανατολισμό που ἀπαιτεῖ ἓνα ὃραμα βίου. Αὐτή ἡ διάκριση εἶναι θεμελιώδης γα την ὓπαρξη τοῦ ἀνθρώπου και την προβληματική αὐτή που θέτει. Ὁ ἄνθρωπος ἀπό τήν ἀρχή τῆς ζωῆς του κινεῖται σέ μία πορεία ἀποδέσμευσης- ὄχι ὑποχρεωτικά φυγῆς- ἀπό τό παρόν, σέ ἀντίθεση μέ τά ζῶα πού εἶναι ἐπικεντρωμένα στό παρόν (present - centered)12. Τό ζῶο δέν διαθέτει τήν αἴσθηση τοῦ κοσμικοῦ χώρου καί χρόνου, ὡς ἕνα ὑπόβαθρο σταθερό καί ἀνεξάρτητο ἀπό τίς κινήσεις του, στό ὁποῖο νά μπορεῖ νά ἐντάξει τόν ἑαυτό του καί τά πράγματα καί νά ἐπιτύχει μίαν ἀποστασιοποιημένη ἐποπτεία τῶν κινήσεων. Ἀντίθετα, «κουβαλάει» στίς μετακινήσεις του τό χῶρο καί τό χρόνο, ὅτι δηλαδή ἔχει μπροστά του ὡς ἄμεση ἀντίληψη. Θα ἀναφέρουμε ἓνα παράδειγμα ἐνδεικτικό αὐτῆς τῆς κατάστασης. Ἒχει παρατηρηθεῖ ὃτι τά ζῶα δέν βγάζουν ἒλκη ἀπό το παρατεταμένο ἂγχος, παρά μόνο ὃταν ἐμεῖς ἐπέμβουμε και παρατείνουμε τα ἐρεθίσματα με τεχνητά μέσα. Ὁ ἂνθρωπος ἀντίθετα ἀγχώνεται για πράγματα που συνέβησαν και δεν μπορεῖ να ξεχάσει ἢ για πράγματα που φαντάζεται ὃτι πρόκειται να συμβοῦν μελλοντικά. Στον ἀνθρωπο ὑπάρχει ἡ δυνατότητα να ἐναλλάσσεται ἡ αἲσθηση τοῦ παρόντος (μιᾶς ἐμπειρίας τοῦ παρόντος), ἡ ἀνάμνηση, δηλαδή ἡ ἐπαναβίωση περισσότερο ἢ λιγότερο ἒντονα μιᾶς ἐμπειρίας τοῦ παρελθόντος ἢ ἡ πρόληψη μιᾶς μελλοντικῆς ἒκβασης. διατηρώντας ταυτόχρονα τη διάκριση τους. Ταυτόχρονα διατηρεῖται ἡ αἴσθηση ὅτι κάτι δέν ὑπάρχει πιά, ἄν καί «ἔχει ὑπάρξει» ἢ ὃτι κάτι δεν εἶναι ἀληθές, παρόλο που βιώνεται ἒντονα. Ἡ μνήμη μακρᾶς διαρκείας παρουσιάζει ἓνας εἶδος ρευστότητας με την ἒννοια ὃτι κάθε φορά πού ἀνακαλεῖται τροποποιεῖται και ἐπανερμηνεύεταιι Ἀνακύπτει ὅμως τό ἐρώτημα: μέ ποιό τρόπο, τά μνημονικά ἴχνη ποῦ ἐνεργοποιοῦνται σέ μία διαμόρφωση τοῦ ἐγκεφάλου σέ παρόντα χρόνο ὁδηγοῦν στήν αἴσθηση τοῦ προτερόχρονου, ὅπου συνδυάζεται μία μορφή παρουσίας μέ τήν παράλληλη αἴσθηση τῆς οὐσιαστικῆς ἀπουσίας τῶν μνημονευθέντων; Τά ὑλικά ἴχνη στόν ἐγκέφαλο θά πρέπει νά διαθέτουν σημειωτικές διαστάσεις καί νά παράγουν τήν αἴσθηση τοῦ χρόνου. Αὐτό ὅμως βρίσκεται ἔξω ἀπό τίς δυνατότητες τῶν ὑλικῶν διαμορφώσεων. Μιά δεδομένη φυσική κατάσταση ὅπου ὅλες οἱ πληροφορίες ὑπάρχουν στήν τωρινή της μορφή, μπορεῖ ἴσως νά ἐπιτρέψει τόν σχηματισμό μιᾶς περασμένης ἀναπαράστασης, ἀλλά δέν μπορεῖ νά ὁδηγήσει στήν διάκριση καί πολλές φορές στήν ταυτόχρονη ἐπίγνωση τῶν διαφόρων χρονικῶν στρωματώσεων.

Νοητικές δραστηριότητες, ἐνέργειες που καθοδηγοῦνται ἐκ τῶν ἂνω.

Το πρόβλημα πού ἀντιμετωπίζουν οἱ σύγχρονες ἒρευνες εἶναι ὃτι ὑπολογιστικές διεργασίες πού ἐπιτελοῦνται σε ἓνα ἐπίπεδο δεν λαμβάνουν ἢ μᾶλλον δεν μποροῦν να λάβουν ὑπόψιν αὐτό πού προκύπτει σε ἓνα ὑψηλότερο ἐπίπεδο. Ἓνα χαρακτηριστικό τῆς ὃρασης πού εἰσάγει ἰδιαίτερη δυσκολία στα ὑπολογιστικά μοντέλα εἶναι ὃτι αὐτό πού γίνεται ἀντιληπτό σε ἓνα ἐπίπεδο ἐκλαμβάνεται ὡς μέρος μιᾶς ὁλότητας πού ἀνήκει σε ἓνα ἐπόμενο ὑψηλότερο ἐπίπεδο. Ο νους έχει τη δυνατότητα ἀπό ένα τμήμα, μια μερική παρουσίαση στόν χώρο ή τόν χρόνο να αναγνωρίσει το όλο. Τό ὃλον μοιάζει νά προηγεῖται τοῦ μέρους ἀξιολογικά, ἀλλά καί πολλές φορές χρονικά. Ἓνα μέρος τοῦ προσώπου προσλαμβάνεται ὡς ἀνῆκον στό ὃλο τοῦ προσώπου, το ὁποῖο επρόσωπο ἀνήκει στην ὁλότητα τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης συνάφειας κλπ. Αὐτή ἡ κίνηση τῆς ὃρασης προς εὐρύτερες ὁλότητες μπορεῖ να ἐπεκταθεῖ ἐκτός ἀπό τις συνθετότερες μορφές στο χῶρο και πρός σημασιολογικά εὐρύτερες ἑνότητες. Ἡ δυνατότητα μιᾶς παραπάνω ἑνότητας εἰσάγει στο γεγονός τῆς ὃρασης μιά ἐκκρεμότητα καί τήν ἐπιτακτικότητα εὓρεσης τῆς σύνθεσης ὑπό το φῶς μιᾶς ὑψηλότερης λογικῆς. Ἡ ἐμπειρία τοῦ κόσμου ἒρχεται μᾶλλον κατά ὀργανωμένα σύνολα και ὂχι ἀπό σύνδεση στοιχειωδῶν κοματιῶν. Το ὃλο προσδίδει τόν ἰδιαίτερο τόνο και την ξεχωριστή ἀξία στα ἐπιμέρους. Μέ ἕνα τρόπο κυκλικό, τό πρόσωπο συντίθεται ἀπό τά χαρακτηριστικά του, τά ὁποῖα ὅμως ἀναγνωρίζονται ὡς τέτοια μόνο μέ βάση τήν ἀναφορά τους στό πρόσωπο. Ἡ μελωδία συντίθεται ἀπό ἐκεῖνες τίς νότες, στίς ὁποῖες εἶναι ἡ ἴδια ἡ μελωδία πού προσδίδει τήν ἰδιαίτερη ἀξία τους. Στή μουσική, οἱ μεμονωμένοι χρόνοι προσλαμβάνουν τό νόημά τους ἀπό τό ὅλον, παρά τό γεγονός ὅτι αὐτό δέν ὑπάρχει σέ καμιά χρονική στιγμή. Τό ἠχητικό κύμα βρίσκεται στή βάση μιᾶς ἱεραρχίας, πού ξεκινάει ἀπό τούς φθόγγους καί ἀνέρχεται πρός τά φωνήματα, τίς λέξεις, τίς φράσεις, τά νοήματα τῶν προτάσεων καί τή γενική γνώση. Πειραματικά δεδομένα δείχνουν ὅτι ἡ ἀνθρώπινη ἀντίληψη τῆς ὁμιλίας λειτουργεῖ μᾶλλον ἀπό τήν κορυφή πρός τή βάση. Φαίνεται ὅτι ἡ ἐλάχιστη ἑνότητα σημασίας δέν εἶναι ἡ λέξη ἀλλά ἡ φράση. Ἔχουμε τήν τάση νά μαντεύουμε διαρκῶς τί θά πεῖ στή συνέχεια ὁ ὁμιλητής καί νά συμπληρώνουμε αὐτό πού λείπει ἀπό τό ἠχητικό κῦμα, μέ βάση τά συμφραζόμενα13. Από ἒρευνες στην ψυχολογία προκύπτει ότι το σχέδιο αποτελεί την στοιχειώδη νευροψυχική μονάδα της ανθρώπινης συνείδησης και δράσης. Ο κόσμος επειδή προσλαμβάνεται με βάση τους σκοπούς οὐσιαστικά υφίσταται μόνο μέσα από κάποιο σκοπό.

Στη συγκρότηση μιᾶς μορφῆς συναντᾶμε το πρόβλημα τῶν ὁρίων τα ὁποῖα δεν αποτελοῦν φυσική ἀναγκαιότητα. Και ὃταν μεν πρόκειται για κάποιο ὂργανο (πχ ἡ καρδιά) το πρόβλημα ὑφίσταται μέχρι το σχηματισμό τοῦ ὁργάνου. Ἀπό τη στιγμή που σχηματίσθηκε ἡ κατάλληλη δομή μποροῦμε να δεχθοῦμε ὃτι δρᾶ ἓνας φυσικός μηχανισμός πού πραγματοποιεῖ μια λειτουργία δυνάμει τῶν συστατικῶν μερῶν τῆς δομῆς. Στην περίπτωση τοῦ ἐγκεφάλου μετά τον σχηματισμό τῆς δομῆς ἐπανεμφανίζεται το πρόβλημα στο ἐπίπεδο τῆς συγκρότησης και ἀναγνώρισης τῶν ὁρίων που ἐπάγουν στο νευρικό σύστημα τα ἐρεθίσματα. Γιά παράδειγμα, ἡ ὁμαδοποίηση κάποιων κουκίδων στις διαδικασίες τῆς ὃρασης δεν εἶναι μια φυσικά ἀναγκαία ἐπιλογή. Οἱ ἀμιγῶς μηχανιστικές ἐξηγήσεις ἀδυνατοῦν να ἑρμηνεύσουν τους συγκεκριμένους περιορισμούς πού θέτει ἡ ἀναπαράσταση. Ἡ ὁμαδοποίηση ἀποκτάει νόημα μόνο με βάση το ἀποτέλεσμα τῆς ἀναγνώρισης ἑνός περιγράμματος. Με αὐτό ὃμως τον τρόπο ξεφεύγουμε ἀπό το ἐπίπεδο τῆς παραγωγῆς τῆς λειτουργικότητας μέσα ἀπό μηχανιστικές διεργασίες στη βάση μιᾶς δομῆς και εἰσερχόμαστε στο ἐπίπεδο τῆς δράσης ἀφαιρετικῶν και δημιουργικῶν πράξεων μορφοποίησης. Ἡ ὃραση συνοδεύεται πάντοτε ἀπό ἓνα εἶδος ἀφαίρεσης, καθώς δεν καταγράφεται ἀδιακρίτως κάθε λεπτομέρεια ἀλλά συλλαμβάνονται δομικά χαρακτηριστικά. Ἒχει διαπιστωθεῖ ὃτι το ἀντικείμενο τῆς ὃρασης πολλές φορές διορθώνεται ἢ ὁλοκληρώνεται. Ἡ ψυχολογία Gestalt ἀποκαλεῖ αὐτή τή διαδικασία, προσέγγιση ἐκ τῶν ἂνω[14]. Οἱ ὑπολογιστικές διεργασίες ξεκινᾶνε πάντα ἀπό τα στοιχεῖα και παρόλους τους συνδυασμούς που ἐπιτυγχάνονται δεν εἶναι δυνατόν να προχωρήσουν πέρα ἀπό το ἐπίπεδο τοῦ στοιχείου. Ὅσο στενή κι ἄν εἶναι ἡ σύνδεση τῶν στοιχείων, τό ἕνα δέν μπορεῖ νά δώσει τόν ἔσχατο λόγο γιά τό ἄλλο, καθώς μετέχουν ταυτόχρονα σέ ἕνα εἶδος σχεδίου πού ἀποτελεῖ ἐξωτερικότητα γιά τό φυσικό τους δυναμισμό. Τά μέρη ὑπάρχουν χάριν τῶν ἂλλων καί τοῦ ὃλου. Καθίσταται σαφές ὃτι ἡ διαδοχή τῶν ὑλικῶν στοιχείων δέν μπορεῖ νά παράγει τήν ἑνότητα. Μοιάζει αὐτονόητο νά ἐπεμβαίνει στό σύστημα κάτι πού βρίσκεται ἔξω ἀπό τίς φυσικές ἀναγκαιότητες. Εἶναι σαφές ὃτι οἱ ποιοτικές διαφορές που μπορεῖ να προκύψουν στις μορφές γίνονται ἀντιληπτές ὡς τέτοιες μόνο ἀπό τον προγραμματιστή. Ἀπλές ἰδιότητες τῶν μορφῶν ὃπως το εὐθύγραμμο ἢ ἡ κλειστότητα μιᾶς γραμμῆς δεν εἶναι δυνατόν να γίνουν ἀντιληπτές ἂμεσα ὡς ὃλον ἀπό κάποιο μηχανισμό, παρά ἒμμεσα ὡς συνδυασμός σημείων. Ἐπιπλέον, ἐνῶ στή φυσική ἀναγκαιότητα δέν ὑπάρχει τέλος στή διαδοχή αἴτιο ἀποτέλεσμα, στήν «αἰσθητική» συνείδηση τό ἀντιληπτό ἀποτελεῖ ἓνα εἶδος πληρότητας που δέν παραπέμπει κάπου ἀλλοῦ. Σαν να εἰσάγεται στις διαδοχές τῶν συμβάντων μια ἂχρονη δραστηριότητα. Ὃπως ἐπεσήμανε ὁ Κάντ στην τρίτη του κριτική οἱ αἰσθητικές και οἱ τελεολογικές κρίσεις ἐπιτρέπουν νά γίνει νοητό «τό ἐπιπλέον» τοῦ αὐστηρά γνωσιακοῦ πού καθορίζεται ἀπό τίς κατηγορίες τῆς διάνοιας. Οἱ μορφές πού συναντιοῦνται στήν τέχνη και στήν ἀνάλυση τοῦ ὀργανισμοῦ ἀποτελοῦν κατά κάποιο τρόπο ἐπίφαση γιά τή φυσική πραγματικότητα, καθώς προκύπτουν ἀπό σχέσεις πού ὑπακούουν σέ σκοπιμότητα ἄλλης μορφῆς. Ἂν και δεν γνωρίζουμε μέχρι ποιο σημεῖο μπορεῖ να φθάσει ὁ μηχανιστικός τρόπος ἐξήγησης εἶναι βέβαιο ὃτι ποτέ δέν θά εἶναι ἐπαρκής. Κάθε μηχανιστική προσέγγιση ἑνός ἒμβιου ὂντος θα παραμένει ἐσαεί στά ὃρια τῆς ἁπλῆς ἀποτίμησης ἢ ἒκθεσης τοῦ ἀντικειμένου[15].

πηγή: Αντίφωνο, "Σύναξη" τχ 106, σελ. 4-19

Σελίδες

ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ